«Вузел надзеі» / © Тосла

Пішучы гэты тэкст, я спрабавала зразумець, што ж зрабіла мяне такою, якою я сёння ёсць. Асэнсаваць, адкуль бярэцца гэтае адчуванне беларускасці, як яно падтрымлівае і дазваляе рухацца наперад. І, нарэшце, знайсці тыя элементы свайго досведу, якія маглі б дапамагчы іншым у пошуку і развіцці ідэнтычнасці. Гэта не проста развагі, але і спроба знайсці штось большае, што натхняе на стварэнне культуры і адукацыі будучыні.

Антрапалагічныя раскопкі памяці: вытокі

Калі я чую, што ў нас спрэс русіфікаванае грамадства ды «ўсё прапала», згадваю, што і я не мусіла здарыцца беларускай. Я не вырасла ў беларускамоўнай сям’і, непапраўна мала ведала пра гісторыю Беларусі, мая сям’я не мела выразных беларускіх традыцый. Мяне лёгка можна было б назваць «манкурткай» і «рэнегаткай» — ды паставіць крыж. Што ж стварыла мяне як беларуску? Што ў маім дзяцінстве і юнацтве выгадавала ўва мне адчуванне беларускасці?

У пятым класе ў нашай школе з’явіліся два класы з беларускай мовай навучання — «В» і «Г». Рускамоўнымі засталіся «А» і «Б». Я слаба памятаю дыскусіі тых часоў у сям’і, з дзецьмі нічога не абмяркоўвалася наогул, але з аргументаў, якія даляталі і аселі, я чула, што пасля заканчэння такіх класаў немагчыма будзе паступаць ва ўніверсітэт, бо няма ўніверсітэтаў з беларускай мовай навучання.

Наогул, не памятаю, каб у нашай сям’і абмяркоўвалася тэма нацыянальнага. Мая адстароненасць ад гэтага канцэпту праявілася ў некалькіх выпадках.

Аднойчы ў музычнай школе мяне спыталі (трэба было для нейкіх фармуляраў), якая ў мяне нацыянальнасць, а я разгубілася — не ведала, што адказаць.

Другі выпадак быў звязаны з нядзельнай школай, якую наведвалі мае аднакласніцы. Яны запрасілі мяне — і я далучылася: вывучала мову (ну і што, што іўрыт), танцы, спевы. Часам у мяне пыталіся, ці ёсць у сям’і яўрэі, і я няўпэўнена адказвала, што няма. У спектаклі да Пурыма мне далі ролю Амана: у адказны момант трэба было з п’яным выглядам падаць тварам у салат. Я сумленна выканала задачу, хоць значэння гэтай сцэнкі тады не разумела. Толькі праз гады ўсвядоміла ўсю камічнасць сітуацыі.

Нацыянальнасць доўгі час не існавала для мяне як значная катэгорыя.

Разам з тым нацыянальнае імкліва ўрывалася ў прастору з падручнікаў беларускай літаратуры. І не пераконвала. Адчувалася, што сацыяльна прымальна і правільна будзе любіць Беларусь… Дзевяностыя былі напоўненыя рыторыкай «адраджэння», «свядомых беларусаў» ды іншым, што, аднак, не знаходзіла водгуку. Пафас, які ліўся з наратываў школьнай праграмы па літаратуры, прабіваючыся праз «цяжкую мужыцкую долю» і «працу на зямлі», быў чужым. Узнёслыя словы пра Радзіму праляталі, абміналі ды асядалі — як пералётныя птушкі на правадах — на радках школьных сачыненняў, каб знікнуць за даляглядам у момант атрымання добрай адзнакі. Потым прыйшоў перыяд бунту, мы задавалі настаўнікам пытанні: чаму, калі першыя свае словы мы прамовілі на рускай мове, беларуская для нас — родная?! Такім чынам, школа прынесла хутчэй адмаўленне беларускага.

Сям’я ж, як відаць з апісанага раней, не задавала нейкіх рамак у маім фармаванні нацыянальнай ідэнтычнасці, хаця фармальна ў пашпартах бацькоў (а таксама іхных бацькоў) былі прапісаныя нацыянальнасці — рускія і ўкраінцы. Цікава, што на ўсход ад Браншчыны ды Смаленшчыны мае продкі, наколькі мне вядома, не забіраліся. І калі з украінскімі сваякамі сітуацыя яснейшая (яны былі ўкаранёныя ва ўкраінскія тэрыторыі), то наконт «рускіх» пытанне (прынамсі, для мяне) застаецца адкрытым.

Зрэшты, сама я нарадзілася ў Полацку. Гэты горад, вядома, спакушае і зваблівае ў пэўную сістэму каардынат, але мой полацкі патрыятызм быў мала звязаны з нацыянальнай ідэнтычнасцю. Будучы шчырай з сабою, разумею: ніякія геаграфічныя месцы нараджэння (ні мае, ні продкаў) не мелі б вялікага значэння, калі б я сама яго ім не надавала. Тым больш што стае прыкладаў адваротнага: тыя, хто «нарадзіўся тут», могуць бачыць сябе суб’ектамі іншых ідэй і праектаў.

Вось жа, падавалася, нішто не абяцала мне беларускай перадвызначанасці — ні сям’я, ні школа, ні дух першай паловы дзевяностых з іх беларусізацыяй. Але пад канец дзевяностых (зрэшты, тады гэта ўжо не было трэндам) адбыўся цалкам свядомы беларускі выбар.

Беларускасць як свядомы выбар

Некалі я казала ўжо, што ў Беларусь мяне прывяло сяброўства. Гэта і праўда, і разам з тым — пэўнае спрашчэнне: людзі могуць прыходзіць і адыходзіць, а ідэя, завязаная толькі на іх, не прыжылася б. Пры гэтым асяроддзе, што спакушае блізкаю табе метафізікай, з якім хочацца сябе атаясняць, безумоўна, адыгрывае ролю ўрадлівай глебы, якая дае тую самую «жыццёвую сілу», каб «буйна ўскаласіла», а тады ўжо — «не спыніць, не стрымаць». Гэта як каляднікі, якія прыходзяць у тваё жытло ў Святы вечар, а пасля ты ідзеш у ноч разам з імі, адчуваючы магію кожнаю сваёю клеткаю. Гэта як, урэшце, мяняючы здымныя кватэры, хостэлы, гатэлі, у нейкі момант, апынуўшыся ў пэўнай прасторы, адчуць сябе дома. Адчуць сябе адказнай за парадак у гэтым месцы, адчуць, што ты суб’ект і ўласніца, якая вось гэтымі рукамі спрычыняецца да ладу або бязладдзя. Беларуская ідэнтычнасць запальваецца ў табе як зорка разам з гэтым пачуццём адказнасці — за зробленае і нязробленае.

З гэтым выбарам не ўсё проста. У нейкі момант ты проста хочаш мець беларускасць як стабільную і важную частку сваёй ідэнтычнасці — але не як сцяг ці транспарант і тым больш не як тое, што трэба бараніць (няма нічога кепскага ў змаганні за сваё — але чаму трэба гэтае права адстойваць, а не проста быць той, кім хочаш?). Хочаш карыстацца мовай як сродкам камунікацыі, а не рабіцца фігурай у невялікім горадзе, дзе хтосьці абавязкова скажа, якая ў цябе «прыгожая беларуская мова», а той запатрабуе «гаварыць нармальна», а гэты паспрабуе паправіць памылкі і параіць спачатку вывучыць мову, а потым размаўляць на ёй. Я мару, каб хутчэй прыйшлі часы, калі беларуская мова на нашых вуліцах перастане выклікаць дадатковую турбулентнасць.

Вышэй я дазволіла сабе блазнаватыя словы пра пафас беларускай літаратуры — гэта сёння ўжо я разумею, што людзі гінулі за магчымасць быць беларусамі, гэта сёння ўжо цаню і шаную досвед і даробак папярэдніх пакаленняў, працягам якіх сябе адчуваю. Але разумею таксама, што пераканала мяне ў гэтым не школьная беллітаўская праграма (у якой ставала годных аўтараў і твораў), а — насуперак школьнай праграме — сябры, паплечнікі, калегі, якія стваралі матрыцу, праз якую, калі да яе падключаешся, адчуваеш сваім ужо і несамавіты школьны белліт, і тое, што з яго выпадае. І даведваешся, захапляешся, актывуеш у сабе гэтую опцыю — быць беларускаю. Робішся часткай таго, што было да цябе, што зрабіла магчымым табе сёння быць такою, якая ты ёсць, называеш гэта сваім. Ты пачынаеш бачыць у гэтым люстэрку свой адбітак, якога раней не заўважала.

Сёння мы фіксуем вялікую колькасць парушэнняў культурных правоў, знішчэння беларускай культуры, звужэння прасторы выкарыстання беларускай мовы,  нават — дадатковыя рэпрэсіі і катаванні для беларускамоўных. Гэта ўсё жудасная і непрымальная сітуацыя. Але я з аптымізмам гляджу ў будучыню і пэўная, што нават у сённяшніх неспрыяльных умовах мы выжывем. Не толькі таму, што нас пакуль не расстрэльваюць (сумны жарт мог бы атрымацца, калі б у турмах і ад рэпрэсій не гінулі нашыя паплечнікі). Часам нашая справа можа падавацца безнадзейнай, але насамрэч давайце зірнем на гэта як на досвед незнішчальнасці і невераемнага выжывання: нас нібыта няма, але — вось жа і ёсць мы. Тое, што нас не забівае, робіць нас несмяротнымі.

Так, раз на нейкі час пачынаецца новы цыкл і з’яўляюцца чарговыя неафіты. У гэтай пачатковай беларускасці, безумоўна, ёсць і свае мінусы: там, дзе можна было б абапірацца на досвед папярэднікаў і працягваць рост з пэўнай ужо вышыні, «новыя» беларусы адкрываюць у сабе нулявых пацыентаў і пачынаюць праходзіць шлях ад самага пачатку, набіваючы гузакі, якіх можна было б пазбегнуць, калі б быў папярэдні даробак. Але з іншага боку, ёсць і плюсы: усвядомленасць робіць гэты выбар асэнсаваным, што можа дадаваць упартасці. А адсутнасць ведаў пра досведы паразаў ці гісторыі няўдач можа спрыяць смеласці і адвазе — такіх карысных для руху наперад (асабліва калі не здагадваешся, што сітуацыя складаная і безнадзейная).

Калі я кажу, што беларускасць у нашых умовах — гэта часта свядомы выбар, люблю згадваць гісторыю з перапісамі насельніцтва. У 2019 годзе падчас перапісу роднаю беларускую мову назвалі 54 %, а беларускамоўнымі назваліся 26 % (для параўнання: паводле перапісаў 1999-га і 2009 гадоў роднай мовай беларускую назвалі 73 % і 53 % адпаведна, а беларускамоўнымі назваліся 37 % і 23 %). Мне цяжка ўявіць, што кожны чацвёрты ў нашай краіне ў 2019 годзе быў беларускамоўны — каб жа ж так! Але добра ўяўляю сабе канструяванне рэчаіснасці, свядомыя адказы падчас перапісу — як праяву грамадзянскай пазіцыі, як заяву urbi et orbi пра важнае.

Калі кажу пра безнадзейнасць справы, згадваю, што 2020 год не здарыўся на роўным месцы, ён не стаў бы магчымы, калі б не папярэдняя штодзённая праца грамадзянскай супольнасці, у тым ліку культурніцкіх праектаў ды ініцыятыў (нават калі неафітам 2020-га магло падавацца, што ўсё раней рабілася няправільна). Дый добра памятаю акцыі за незалежнасць канца 2019-га, калі некалькі дзясяткаў людзей з бел-чырвона-белымі сцягамі хадзілі па Мінску. Памятаю нежаданне дэмакратычных кандыдатаў на прэзідэнцтва ў 2020-м выкарыстоўваць бел-чырвона-белы сцяг. І памятаю 16 жніўня 2020-га, калі ўвесь Мінск быў у бел-чырвона-белых колерах. Тое, што рэжым з нашым сцягам (і яго прыхільнікамі) робіць сёння, толькі ўзмоцніць сімвалічную вагу і значэнне сцяга ў будучыні. А пакуль мы будзем працягваць рабіць сваю штодзённую працу.

Мой асабісты шлях да беларускай ідэнтычнасці паказвае, як важна ствараць умовы для таго, каб людзі маглі рабіць такі выбар свядома і асэнсавана, а далей — падтрымліваць і ўмацоўваць яго.

Часта паўстае дыскусія пра тое, ці была прымусовая беларусізацыя ў дзевяностыя — або гэта міф і страшылка. Без размовы пра гэта цяжка ўявіць сабе і развагі пра тое, што ж рабіць у будучыні, калі ў Беларусі пачнуцца дэмакратычныя змены. Гісторыя пра бел-чырвона-белы сцяг, на мой погляд, сведчанне аднаго: дзяржаве дастаткова хаця б адпусціць лейцы і не замінаць — і ўсё з часам усталюецца само сабою.

Разумеючы, што мусіць быць і сістэмная палітыка дзяржавы ў падтрымцы ды развіцці беларускай культуры, я з жахам думаю пра нашую сістэму адукацыі і заідэалагізаванасць сферы культуры. Слаба веру ў здольнасць цяперашніх чыноўнікаў ад адукацыі і культуры зрабіць прывабныя навучальныя праграмы, якія хаця б не адштурхоўвалі вучняў ад нацыянальнай культуры. Праблема не ў адсутнасці адпаведнага матэрыялу (ён ёсць), а ў закарэласці чыноўніцкага мыслення і агулам у надта невысокім узроўні сённяшняй гуманітарнай адукацыі, што немагчыма будзе выправіць хутка.

Як выйсце для будучыні — і тады не будзе неабходны ніякі прымус — бачу фінансавую (грантавую) падтрымку дзяржаваю незалежных культурніцкіх і адукацыйных ініцыятыў. Умоўна кажучы, каб бюджэт на культуру ішоў не столькі на праграмы ўласна Мінкульта, колькі на недзяржаўныя ініцыятывы, дзякуючы якім да 2020-га года, насуперак абставінам, поле беларускай культуры магло быць плённым, цікавым, прывабным, натхняльным для тых, хто захацеў бы далучыцца да гэтай матрыцы. На мой погляд, адным з прыярытэтаў мусяць быць праекты, скіраваныя на пабудову супольнасці, гарызантальных сувязяў, і пры гэтым з моцнай каштоўнаснай арыентацыяй.

Два прыклады

Дзеля пазітыўных прыкладаў магу назваць дзве ініцыятывы, якія для мяне канкрэтна (для прафесійнага ды асабовага росту і для інтэграцыі ў прафесійную супольнасць) зрабілі не менш, чым школьная і ўніверсітэцкая адукацыя: у сферы літаратуры гэта майстар-класы (конкурсы) для маладых літаратараў, у сферы правоў чалавека (і шырэй — падыходу, заснаванага на правах чалавека як канцэптуальнай рамкі дзейнасці) — Беларуская праваабарончая школа. Перакананая, што ў многіх з тых, хто сёння адыгрывае істотную ролю ў беларускай справе, ёсць свае падобныя школы, курсы, праекты, якія ўцягваюць у арбіту і становяцца асяроддзем для росту і дзейнасці. Тут я спынюся толькі на некаторых з тых, якія сталі ключавымі для мяне.

Конкурсы маладых літаратараў — 3-5 дзённыя майстар-класы, што праводзіліся Беларускім ПЭНам у нулявых і пачатку дзясятых. Уявіце сабе: з усёй краіны збіраюцца два дзясяткі маладых аўтараў, якія, як правіла, не ведаюць адно аднаго і, магчыма, толькі па імёнах ведаюць старэйшых калег. На некалькі дзён адбываецца поўнае паглыбленне гэтых дваццаці пачаткоўцаў і шэрагу майстраў у літаратуру — паэзію, прозу, пераклады. Адбываецца супольнае абмеркаванне напісаных раней і дасланых на конкурс твораў, гучаць практычныя парады, чытаюцца лекцыі пра гісторыю літаратуры і сучасную сітуацыю, даюцца практычныя заданні, вынікі якіх тут жа агучваюцца і абмяркоўваюцца. Гэты кактэйль (зрэшты, іншы кактэйль таксама прысутнічае) уперамешку з нефармальнай камунікацыяй вечарам, які пераходзіць у ранак, дае не толькі магутны творчы імпульс, але і інтэгруе маладых аўтараў у літаратурнае асяроддзе, знаёміць усіх з усімі, фармуе творчыя, прафесійныя і сяброўскія сувязі. Мне падаецца, гэта можна параўнаць з супольнасцямі выпускнікоў добрых універсітэтаў пасля гадоў якаснага навучання разам.

Беларуская праваабарончая школа — адукацыйна-асветніцкая ініцыятыва, якая існуе з 2006 года. Яна закладае каштоўнасны падмурак і дае практычныя веды ў галіне правоў чалавека. Некалькі ўзроўняў навучання — ад пачатковага да прасунутага — з міксам розных фарматаў і тэхнік, з істотным складнікам нефармальнай адукацыі і камунікацыі спрыяе не толькі асвеце тых, хто прыйшоў вучыцца, але і ўсё той жа інтэграцыі новых актывістаў у грамадзянскую супольнасць, знаёмства іх і паміж сабою, і з дасведчанымі праваабаронцамі ды экспертамі — і ўсё гэта з моцнай каштоўнаснай базай, на аснове якой фармуецца праграма, з ведамі, арыентаванымі на практычны падыход, скіраваны на абарону і адстойванне правоў. Эксперты школы — прадстаўнікі ключавых беларускіх праваабарончых арганізацый, што робіць праект і яго вынікі супольным дасягненнем. Улічваючы, што падыход, заснаваны на правах чалавека, ёсць абавязкам не толькі праваабаронцаў (яго трэба ўкараняць ва ўсю дэмакратычна арыентаваную дзейнасць), выпускнікі такіх інтэнсіваў робяцца носьбітамі не толькі праваабарончых кампетэнцый, але і важных каштоўнасных рамак, што будуць карысныя ва ўсіх сферах дзейнасці і актывізму.

Не перабольшу, калі скажу, што мая дзейнасць у Беларускім ПЭНе сёння шмат у чым стала магчымаю дзякуючы ўдзелу ў пэнаўскіх майстар-класах для літаратараў. А як праваабаронцы моцны старт мне дала Беларуская праваабарончая школа. Вось на падтрымку такіх праектаў, я перакананая, мусяць арыентавацца будучыя міністэрствы культуры і адукацыі, каб прывабіць да беларускай культуры і задаць для любой дзейнасці каштоўнасную рамку, вызначаную правамі чалавека. А пакуль што — гэтыя ды іншыя такія ініцыятывы мусяць існаваць для беларускай грамадзянскай супольнасці дзякуючы падтрымцы донараў.

У якасці высноў:

Безумоўна, ёсць сем'і, дзе беларускасць ідзе з чалавекам ад нараджэння, але гэта не адзіны шлях. Нават калі чалавек не меў беларускамоўнай сям'і, важнае асяроддзе, якое дае магчымасць зрабіць выбар, падтрымаць яго і развіць. Беларускасць — гэта не толькі тое, што перадаецца, але і тое, што свядома выбіраецца, каб стаць часткаю чагось большага, чым ты сам. І гэта выбар, які фармуе будучыню.

Кожны новы чалавек, які выбірае беларускасць, робіцца часткаю вялікай гісторыі, якая не перарываецца нават у самых цяжкіх умовах. Але гэтага выбару не стае, калі няма падтрымкі, глебы для росту і развіцця. Мы ствараем такую глебу штодзённай працай: праз культуру, адукацыю, супольнасці. Гэта праца, якая можа здавацца непрыкметнай, але менавіта яна забяспечвае будучыню, у якой беларускасць перастае быць выключэннем, бо робіцца нормаю.

Беларускасць сёння — гэта не проста выбар, але і адказнасць. За тое, каб зробленае да нас не згубілася, каб нашыя намаганні сталі падмуркам для новых пакаленняў. Беларускасць — як агонь, які трэба не толькі запаліць, але і перадаць далей. І гэта агонь не супрацьстаяння, а стварэння, які будзе свяціць нават тады, калі здаецца, што вакол адна толькі цемра.

Мы не можам стаць моцнымі паасобку. Беларускасць — гэта не толькі пра асобу, але і пра супольнасць, што дапамагае людзям знаходзіць сябе ў гэтым свеце. Мы маем патрэбу адно ў адным, у падтрымцы і супрацы, каб з кожным годам больш людзей адчувалі, што Беларусь — гэта не толькі зямля, але і дом, які мы будуем разам.

Магчыма, сённяшнія ўмовы здаюцца неспрыяльнымі, але я веру, што будучыня беларускай культуры залежыць ад нас. Ад нашай здольнасці марыць, працаваць і заставацца сабою. Гісторыя неаднаразова паказвала: тое, што сапраўднае і жывое, заўсёды знаходзіць шлях да існавання. І Беларусь знойдзе свой шлях, дзякуючы нам і тым, хто прыйдзе пасля нас.