Беларускі сегмент інтэрнэту абурыла выказванне пісьменніцы Святланы Алексіевіч, якая ў інтэрв’ю выданню El País выказалася наконт ролі рускай мовы для развіцця такіх культур, як беларуская. Нобелеўская лаўрэатка падкрэсліла, што не бачыць праблемы ў рускай мове, у тым ліку адмоўна ставіцца да адмены рускай мовы ва Украіне. Пісьменніца назвала гэта актам адчаю і пазначыла «пазітыўную» ролю мовы «каланізатара» — як мовы «цывілізацыі» — для каланізаваных культур. Шэраг дзеячаў беларускай культуры, пісьменнікаў і публіцыстаў адказалі Святлане Аляксіевіч, адзначаючы, па-першае, недарэчнасць параўнання Украіны з афрыканскімі краінамі, па-другое, слабую рэфлексію вакол імперскага і каланіяльнага дыскурса, звязанага з палітыкай Расейскай імперыі і пазней Савецкага Саюза.
Працягваючы дыскусію, дekoder публікуе фрагмент з эсэ даследчыцы Тані Арцімовіч «Маніфест той, якая згубіла свой сад», які ў нямецкім перакладзе Ціны Вюншман выйшаў у выдавецтве edition.fotoTAPETA. Праз свой уласны досвед і біяграфію аўтарка расказвае, чаму мова — гэта палітыка, і якім чынам імперыі, а таксама любая ідэалогія, якая прэтэндуе на дамінаванне, выкарыстоўваюць мову для сваіх мэтаў.
«Я говоріла і думала на русском, я пісала і чітала на русском, — піша Тоні Лашдэн. — Я была беларуской, напісанной русскім языком, і потом, уехав із Беларусі, я стала переводом на англійскій, в котором есть десяткі сносок і поясненій контекста, но іх нікто не чітает. “Беларусь — это часть россіі?” — Нет. — “А, тогда неінтересно”».
Мне гэтак жа таксама аднойчы сказалі: «Ну ты разумееш, каб увайсці ў глабальную культуру, табе трэба стаць рускай?» Разумею, але такой цаной не хачу, бо занадта доўга жыла з праглынутым языком, занадта доўга была напісаная чужой мова. Таму калі ласка, проста не пытайцеся, адкуль я. Бо якая мова мая?
«Беларускасць, как я её поняла, — это не только место, это — потеря места і попытка пережіть её, — працягвае Лашдэн. — Это межпоколенческая практіка оплаківанія, осваіванія языка гореванія, который может прінімать форму русского, беларуского, польского і украінского, суржіка і трасянкі. Быть беларус:кой — значіт сначала найті своё место, а потом лішіться его».
Але я сваё месца знайшла. Яно акурат у памежжы — расколіне ў свядомасці, з якой я пачынаю нанова сябе пісаць.
З мовамі ў мяне заўсёды былі асаблівыя стасункі. Я гэта зразумела шмат пазней, калі ў старэйшых класах адкрыла для сябе беларускую мову. Яна быццам была і раней, на яе вывучэнне ў школах адводзілася некалькі гадзінаў на тыдзень. Але нават самі настаўніцы адчувалі змушанасць, былі няўпэўненыя ў тым, што гэта мова мае сэнс, і таму заняткі нагадвалі прымусовы паход у музей непатрэбных рэчаў. На беларускай мове ў асяроддзі — а мы ж былі гарадскія — ніхто не размаўляў. Толькі калі прыязджала да бабулі на вёску, чула дзіўную гаворку, але тое ж была бабуліна мова. Я ганарылася, што мой тата адзіны са сваіх братоў і сёстраў гаварыў на чыстай расейскай. Гэта былі сапраўдныя мяккія д і ч. Вылучалася яшчэ ягоная старэйшая сястра Тамара, але тое было зразумела — яна ўжо больш за дзесяць гадоў працавала ахоўніцай турмы ў Архангельску і была, хутчэй, ужо тамтэйшая. Сваё згубленае месца яна ўжо аплакала.
І так бы яно напэўна і працягвалася, і я б сарамліва глытала свой язык, упарта адстукваючы мяккую р, калі б у дзясятым класе ў нас не з’явіўся новы настаўнік беларускай мовы і літаратуры. На яго занятках мы адкрывалі для сябе нашу мову і літаратуру як частку сусветнай спадчыны — а не правінцыйнай выпадковасці, у чым нас спрабавалі запэўніць папярэднія настаўніцы. Лукашэнка быў ва ўладзе ўжо сёмы год, палітычнае і культурнае поле былі цалкам зачышчаныя, ужо адбыліся выкраданні палітыкаў і бізнесмэнаў, якія маглі ўяўляць пагрозу легітымнасці ягонага прэзідэнцтва. І раптам — спадар Серж, які руйнаваў нашыя правінцыйныя комплексы, вяртаючы культурную памяць. Мы загаварылі на беларускай мове, а замест Пушкіна і Талстога ў галаве зазвінелі радкі з Максіма Багдановіча і Андрэя Мрыя. Потым я паступіла ў Акадэмію мастацтваў на тэатральны факультэт, і гэта ўсё зноў забылася. На занятках па сцэнічнай мове нас настойліва вучылі мяккаму т — тётенька — і мяккай д — дяденька. Каб пазбавіцца ад мяккіх ц і дз, якія ўпарта імкнуліся вырвацца на волю. Дык вось трук быў у тым, каб пэўным чынам прыкладаць язык да нёба і верхніх зубоў, тады тётенька і дяденька пачыналі гучаць вельмі дзіўна, з такімі падкрэсленымі т і д. Але выкладчыкі сцэнічнай мовы запэўнівалі, што гадзіны трэніроўкі — і цеканне і дзеканне натуральна знікнуць. Так мы і хадзілі па калідорах акадэміі з камянямі ў роце.
Праз некалькі год я з’ехала ў Пецярбург, апынулася ў віры культурнага сталічнага жыцця, поўным прывідаў Велікой русской культуры. Памятаю, калі расказала мясцоваму рэжысёру пра замкі і маёнткі, руінамі якіх засыпана Беларусь, ён усміхнуўся, маўляў, не выдумляй, гэта ўсё комплексы маленькай нацыі. А потым я трапіла ў Эрмітаж, там на першым паверсе былі старажытныя мапы плямёнаў, якія засялялі сучасныя постсавецкія тэрыторыі ў першым тысячагоддзі нашай эры. І вось я падыходжу да адной з іх, а на месцы тэрыторый сучаснай Беларусі — пустэча. Вакол ужо фармуюцца княствы, адбываецца жыццё, а тут — палі, лясы і балоты. Але ж я ведала з нашых заняткаў па гісторыі, што мае продкі ўжо былі і ў іх было імя. Але на мапах Эрмітажу паўнавартасна існавала толькі Маскоўскае княства, астатнія — дзікія плямёны, якія яшчэ патрэбна будзе цывілізаваць і назваць.
І напэўна я б забылася і на гэту гісторыю, і мімікравала б, навучылася б гаварыць мяккая ч, каб ніхто ўжо не здагадаўся, стала б — сталічнай. Але аднойчы ў момант роспачы і адзіноты падчас вячэрняга шпацыру па Васільеўскім востраве я раптам загаварыла па-беларуску. З-пад свядомасці ўсплылі радкі верша Багдановіча — калі ўсё мы разам ляцім. Да зор? Раптам прыйшло адчуванне мовы, якая мая, на імгненне я перастала быць перакладам самой сябе. І з мяне раптам штосьці палілося. Я гаварыла, і ў акце гэтага маўлення адбывалася вызваленне і прыняцце, перапісванне самой сябе на тую мову, на якой я павінна была быць напісаная. І я на ёй напісаная, але гэтае пісьмо хаваецца пад некалькімі слаямі скуры, да яго таксама трэба прадзірацца, знімаючы слой за слоем. Засталіся толькі кодавыя цвёрдае ч і мяккае дз. «Вось рот адкрые і адразу ўсё зразумела», — пачула я аднойчы на вуліцы ў Пецярбургу ад дамы сярэдніх гадоў. Спачатку агаломшана замаўчала, а потым усміхнулася — так, я не вы. Такім чынам зразумела, што экзамен па маўленню я праваліла.
І з гэтый моўнай прагаліны я таксама пачынаюся. Мне гавораць, што гэта не важна, але я ведаю, што менавіта так пачынаецца тое, што называюць каланізацыяй, якая існуе ў розных формах і можа ставіць перад сабой розныя мэты. Гэта не заўсёды пра прысвойванне рэсурсаў, эксплуатацыю і зняволенне. Але дакладна пра ўладу — над уяўленнем, свядомасцю, пачуццямі, светапоглядам — як аснову для сацыяльнай класавай іерархіі. Тутэйшыя людзі заўсёды будуць калі не дзікунамі, дык «правінцыяй», якая сама няздольная ні мысліць, ні тварыць. А калі хочаш вялікай будучыні, трэба засвоіць мову імперыі і з’ехаць са сваёй «правінцыі». Спачатку аплакаць месца, а потым забыцца, стаць часткаю «вялікага» наратыву… Адаптуй мяне, я ўжо гатовая!… Але ніколі мачыха не стане роднай. І я буду маўчаць, бо мяне запэўнівалі, што я народжаная толькі слухаць і пагаджацца, сядзець і цярпець, няздольная ні мысліць, ні ўяўляць.
Я спрабавала напісаць сябе і на іншых мовах. Мовы даюцца мне цяжка, дакладней, я хутка пачынаю разумець, але не магу гаварыць. Мовы супраціўляюцца, літары збягаюць альбо блытаюцца адна з адной. Апынуўшыся ў міграцыі, спрабую мімікраваць, але дарэмна: не магу даць рады гэтай мяккай дз. А так не хочацца прагаварыцца і зноў пачуць гэтае пытанне — адкуль. Таму калі ласка, не пытайцеся. Бо я ведаю, якая мова мая, але мне будзе складана патлумачыць, чаму я тут на ёй маўчу, занадта шмат спасылак і зносак, а «вы» ж любіце простыя гісторыі? А гэтай мовы так мала. Я не магу знайсці яе на клавіятуры і ў наладках праграм камп’ютара. Анлайн перакладчыкі спатыкаюцца аб гэтую мову, а пашукавік ламаецца, калі я раптам, задаючы сваё пытанне, зраблю хоць адну памылку. Тут можна пажартаваць, што ў бітве з робатамі я выжыву, бо яны нават не будуць ведаць пра маё існаванне.
Дзіўна, што менавіта зараз, пражыўшы больш за палову свайго жыцця, я толькі пачынаю ўсведамляць, як адбываецца працэс паглынання, якім чынам імперыя знішчае суб’ектнасць, упэўніваючы, што «я» ніколі не існавала. Чаму гэта так важна? Чаму адчуваю траўмаванасць рускай мовай, якой прашытая наскрозь? Чаму хачу забыцца на гэтую мову-як-мачыху, але ўжо не змагу? Гэта не пра супраціў мове, але менавіта таму светапогляду, той лінгвістычнай і сінтаксічнай канструкцыі, праз якую мова хацела вымусіць мяне спасцігаць гэты свет. Розі Брайдоці, спасылаючыся на Эдварда Саіда, піша, што «гаварэнне праўды перад уладай» пачынаецца з крытыкі мовы, і пісьмо як сканструяваная структура ёсць адной са стратэгій супраціву. То бок, гэта не проста сродак камунікацыі, у чым асабліва імперыі, якія навязваюць сваю мову і знішчаюць лакальныя мовы, спрабуюць упэўніць. І з такой перспектывы становіцца зразумелым, чаму руская культура так агрэсіўна змагаецца за сваю маналітнасць, лютуючы, калі ўкраінцы перабудоўваць канон сваёй гісторыі мастацтва, напрыклад, настойваючы на ўкраінскім авангардзе (замест універсальна рускага) ці падкрэсліваючы дачыненне такіх пісьменнікаў як Гогаль ці Давід Бурлюк менавіта да ўкраінскай літаратуры. «Яны пісалі / размаўлялі на рускай мове», гучыць адзін з аргументаў, і далей сыпяцца з’ездлівыя каментары і абвінавачванні ў нацыяналізме. Зразумела, была агульная гісторыя, хоць гэтая агульнасць часта была звязаная з гвалтам, які ігнаруюць. Як можна пісаць пра індустрыяльны цуд альбо аграрную рэвалюцыю ў Савецкім саюзе, не зважаючы на канвеер рэпрэсій і дэпартацыі народаў? Захапляцца новым кінематографам 1960-х і забывацца на танкі ў Празе? «Не ўсё было так дрэнна». Але так добра таксама не было, усё залежыць ад таго, чыю сямейную гісторыю чытаць — савецкага наменклатуршчыка — акадэміка, пісьменніка, кінарэжысера, не важна, альбо нашчадкаў раскулачанага селяніна ці той, якая змагла вярнуцца з палону з Германіі пасля Другой сусветнай вайны і цудам не патрапіць пад рэпрэсіі — як патэнцыяльная шпіёнка.
Але як так сталася, што Расійская імперыя альбо Савецкі саюз сталі Расіяй? Чаму ўсё створанае ў гэтыя перыяды — навуковыя дасягненні, літаратура, мастацтва — адназначна ідэнтыфікуецца як рускае? Асабліва калі гаворка ідзе пра такія велічыні як Аляксандра Экстэр, Хаім Суцін альбо Марк Шагал? То бок маё пытанне зноў: чаму гэта так хвалюе тых, у каго штосьці (што?) быццам адбіраюць? Можа, час проста час пасядзець у баку і даць голас тым, хто стагоддзямі яго не мелі? Дзяліцца альбо нават аддаць рэсурсы тым культурам, якім у гэтых рэсурсах адмаўлялі з прычыны іх – правінцыйнасці і не-цывілізаванасці? Ці будзе расказана гісторыя велікой русской культуры калісьці так, каб уключыць усе гэтыя напластаванні — гісторыі скораных народаў і праглынутых знішчаных культур?
Мова ёсць анталагічным месцам, дзе ўтвараецца агульнае чалавечае.
У 2019 годзе прачытала навіну аб тым, што ўдмурцкі вучоны Альберт Разін (Удмурція ўваходзіць у склад Расійскай Федэрацыі) падпаліў сябе перад будынкам мясцовай Дзяржаўнай рады і са сто адсоткавымі апёкамі памёр у бальніцы. Такім чынам ён пратэставаў супраць русіфікацыі краіны, у якой удмурцкая мова была выключаная з вывучэння ў школах і практычна знікала. Тое ж адбылося і ў іншых так званых «суб’ектах федэрацыі» (Татарстан, Марый Эл, Башкартастан, Карэлія — зараз іх афіцыйна дваццаць чатыры, тры з якіх — анексаваныя ў 2014 годзе Крым, Луганская і Данецкая), дзе акцэнт на роднай культуры і мове абавязкова звязваўся з праявамі нацыяналізму. Беларуская мова ў Беларусі дзіўным чынам выжыла і нават стала прэтэндаваць на тое, каб перастаць быць экзатычным элементам дэкора. «Па-руску — Белоруссія!» упэўніваюць мяне кожным разам, калі я спрабую звярнуць увагу на тое, што такой краіны не існуе. «Не лезце со своімі ізвращеннымі формамі белорусского націоналізма в русскій язык». Бан! Гэта мяне забанілі, калі што. Дарэчы, адказ на пытанне чый Крым у субяседніка быў прадказальным. Карацей, адчувальнасць да мовы становіцца такой лакмусавай паперкай.
Мова ёсць анталагічным месцам, дзе ўтвараецца агульнае чалавечае. Гаворка тут у першую чаргу ідзе пра «ўніверсальны» акт маўлення і пісьма, калі мова праз сімвалічныя правілы вызначае наваколле. То бок гэта не інструмент апісання, але чалавечае светаадчуванне канструюецца праз мову.
Але можна пайсці далей, і гэта акурат выпала з фокусу постструктуралістаў, бо яны мыслілі і пісалі праз мову іншых імперый, то бок праблемы мовы як таго, што табе не дасяжнае і ў праве на якую цябе адмаўляюць, у іх не было. А менавіта — не толькі акт маўлення і пісьма на мове як такой вызначае анталагічнае месца. Вызначальным ёсць тое, што гэта за мова, яе структура, лінгвістычныя і сінтаксічныя асаблівасці, слоўнік, якім мысліш і праз які апісваеш сябе, іншых і навакольны свет.
Аб гэтым шмат пішуць феміністычныя даследчыцы, а менавіта, што асаблівасцю жаночага пісьма быў і да гэтай пары ёсць той факт, што жанчыны пішуць на мове, гістарычна створанай мужчынамі і для мужчын. Увогуле, акт маўлення як публічнае дзеянне належыў мужчынам. І задача ёсць не проста навучыцца гаварыць і пісаць, то бок прысвоіць тое, што ёй не належала. Але вынайсці жаночую мову, праз якую стане магчыма гаварыць пра пэўныя рэчы, недасяжныя на мове мужчын. Каб нарэшце перастаць пісаць курсівам, тлумачыць і рабіць бясконцыя спасылкі. Гэтаму я — жанчына, народжаная на ўскрайку імперыі, якая была вымушана вучыць мову, створаную для мужчынаў імперыі — таксама вучуся. Але адначасова спрабую вярнуць сабе мову, якая выжыла, але ў праве на якую мне адмаўляюць.
Хоць толькі на гэтай мове я змагу аплакаць месца, якое я спачатку знайшла, а потым згубіла.