Чаму ў сёньняшняй Беларусі забараняюць кнігі і сустрэчы зь іх аўтарамі, мастацкія выставы і музычныя канцэрты? Чаму людзі слова зноў і зноў апынаюцца за кратамі, і заўважная частка нашага сучаснага пісьменства — як, дарэчы, і стогадовай даўніны класіка — турэмная літаратура? Чаму беларуская мова дыскрымінуецца, маргіналізуецца і ўрэшце зьнішчаецца яшчэ мацней, чым у савецкія часы, — і гэта ў краіне, якая пакуль яшчэ называецца Беларусь?

Адны адказваюць: таму што ў нас трывае адвечная і бязьлітасная вайна культураў, калі адна зь іх, лічачы сябе лепшай і вышэйшай, спрабуе запанаваць над іншай і зьнішчыць яе. Другія скажуць, што гаворка хутчэй пра вайну, якую вядзе супраць культуры штосьці, цалкам усялякай культуры пазбаўленае. Не бяруся рабіць канчатковых высноваў. Абмяжуюся тым, што разгарну тут два сюжэты. Адзін пра тое, да чаго можна дайсьці ў сваёй боязі культуры і нянавісьці да кніг. Другі аб тым, на што гэтая культура і гэтыя кнігі часам бываюць здатныя.

1) Калібанізм

Падзагаловак — не памылка друку. 

Я заўсёды лічыў прыгожым, але занадта парадаксальна завостраным афарызм Оскара Ўайлда пра тое, што мастацтва — гэта люстэрка, у якім адлюстроўваецца не жыцьцё, а той, хто ў яго глядзіцца. Пісьменьнік нават называе па імені гэтую істоту, кажучы пра гнеў шэксьпіраўскага Калібана, які бачыць (або не) у люстэрку сваё адлюстраваньне. 

Цяпер разумею, што кароль парадоксу не перабольшваў. Бо сёлета беларусы на ўласныя вочы пабачылі такога Калібана, і нават не аднаго, а цэлую зьяву дзяржаўнага калібанізму. Так, калібанамі бітма набітая менская гарадзкая пракуратура, што вынесла ў жніўні прысуд шэрагу літаратурных твораў, прызнаўшы іх «экстрэмісцкімі».

У сьпіс трапілі як нашыя сучасьнікі, так і класікі ХХ, і нават ХІХ стагодзьдзя. Рэдкі выпадак, калі асуджаюцца даўно памерлыя аўтары. Як, напрыклад, вядомы драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1808-1884), чыім іменем у нас названыя вуліцы і чые помнікі стаяць у цэнтры гарадоў. Да зносу помнікаў і перайменаваньня вуліц пакуль што не дайшло, бо знайшлося больш «элегантнае» рашэньне.

Злачыннай можна прызнаць ня ўсю кнігу, а толькі яе фрагмэнт. Два вершы з томіка драматурга, а яшчэ прадмову да кнігі, напісаную сучасным дасьледчыкам-літаратуразнаўцам. Не раўнуючы як у фільме «Таварыства мёртвых паэтаў»: а зараз, дарагія навучэнцы, мы ўсе разам вырвем з нашых кніг старонкі гэтай прадмовы, давайце, не саромьцеся, і яшчэ тыя два вершы не забудзьце, таксама вырывайце!

Часам матывы нянавісьці да аўтараў з боку рэжыму відавочныя. Так, наш сучасьнік Уладзімір Някляеў — ня толькі шырока вядомы паэт, але і асоба, якая пайшла ў палітыку і ўдзельнічала ў прэзыдэнцкай гонцы 2010 году. Проста ў дзень выбараў на яго напалі пераапранутыя спэцслужбісты, паэта даставілі ў рэанімацыю, адкуль яго потым выкралі, і некалькі дзён родныя ня ведалі, ці жывы ён. Някляеў знайшоўся ў турме КДБ, дзе правёў 40 дзён, а потым яшчэ колькі месяцаў пад хатнім арыштам. У палітычнай кампаніі 2020 году паэт ня браў непасрэднага ўдзелу, але яго цягалі на допыты і фактычна змусілі пакінуць Беларусь. Аўтар ужо два гады (прычым не ўпершыню ў сваёй біяграфіі) жыве за мяжой. Ясна, што экстрэміст!

Або таксама прызнаная экстрэмісцкай кніга Ларысы Геніюш (1910-1983) — паэткі-эмігранткі, якую пасьля другой сусьветнай вайны прымусова вывезьлі з Чэхіі ў СССР і прысудзілі да 25 гадоў лягераў, зь якіх яна восем з паловай рэальна там правяла. Але не зламалася, пісала ў падтрымку іншых вязьняў вершы, якія тыя параўноўвалі з глюкозай, настолькі яны іх падтрымлівалі. А пасьля вызваленьня так і не прыняла савецкага грамадзянства і перабывала пад каўпаком спэцслужбаў да канца жыцьця. Яе так і не рэабілітавалі да сёньня, проста афіцыйна зьменшылі прысуд да таго тэрміну, які яна рэальна адседзела. Бясспрэчна, экстрэмістка! 

Або кніга паэткі-эмігранткі Натальлі Арсеньневай (1903-1997), чый патрыятычны верш-малітва «Магутны Божа» зрабіўся неафіцыйным гімнам беларускай апазіцыі розных пакаленьняў, але апагею сваёй славы дасягнуў падчас беларускіх вулічных маршаў 2020. Гэта яго, надзеўшы маскі, выконвалі ў людных месцах музыкі і сьпевакі, з пратэставых выступаў якіх потым нарадзіўся славуты «Вольны хор». Зразумела, што аўтарка гэтага экстрэмісцкага кожнай нотай твору і сама проста ня можа ня быць экстрэмісткай!

З гэтымі разабраліся, а вось далей пачынаецца самае цікавае, бо Калібан з пракуратуры падыходзіць да люстэрка. Пятым у гэты сьпіс экстрэмісцкай літаратуры ўключылі збор твораў, здавалася б, абсалютна бяскрыўнай для рэжыму пісьменьніцы Лідзіі Арабей (1925-2015). Я аж падскочыў, чытаючы навіну пра гэта, бо ў свой час рос на яе дзіцячых творах і ня бачыў там ну зусім ніякае крамолы. Праз пару дзён я знайшоў гэтую «асуджаную» кнігу, стаў уважліва гартаць — і падскочыў другі раз, натрапіўшы на апавяданьне з назвай «Белы шпіц». 

Тут спатрэбіцца невялічкі водступ у сфэры кіналёгіі. Рэч у тым, што белы шпіц на сёньня займае, відаць, трэцяе месца ў сьпісе найбольш вядомых у Беларусі крыніцаў анэкдотаў і мэмаў, пасьля нелігітымнага прэзыдэнта і яго пазашлюбнага сына. Хатні гадаванец і, як выглядае, адзіны надзейны сябра Лукашэнкі, белы шпіц Умка стаў зьяўляцца ў беларускіх навінах увесну 2020 году. За некалькі месяцаў да чарговай фальсыфікацыі выбараў, выбуху пратэстаў і рэпрэсіяў. У самы разгар пандэміі. 

У красавіку 2020 дыктатар — адзін зь нямногіх у сьвеце палітыкаў, што адкрыта адмаўляў існаваньне каронавірусу, — мірна саджаў сосны перад тэлекамэрамі, трымаючы ў кошыку белага сабачку. Адразу ж знайшліся кансьпіролягі, якія сьцьвярджалі, быццам гэтыя двое — сабачка і яго гаспада — адцягваюць увагу беларусаў ад эпідэміялягічных праблемаў. 

У іншым тэлесюжэце Лукашэнка сёк дровы, а побач бегаў і брахаў белы шпіц. Потым ён (шпіц, не Лукашэнка) па-гаспадарску сядзеў на стале і ласаваўся з талерак, пакуль яго сябра даваў інтэрвію замежнай журналістцы. На сьвята Вадохрышча палітык нават прапанаваў сабачку выпіць разам зь ім сьвятой вады, але белы шпіц, на вялікі жаль, адмовіўся. Карацей, у Беларусі зьявіўся трэці, пасьля «таты Колі» і самога Колі, раскручаны ньюсмэйкер… 

І тут раптам — апавяданьне Лідзіі Арабей. Давайце ўявім сабе рэакцыю калібанаў з пракуратуры. Яны бачаць у зьмесьце кнігі страшную назву, разготваюць том на патрэбнай старонцы і пераконваюцца, што гэта не галюцынацыя і твор сапраўды пачынаецца словамі «Белы шпіц», да таго ж заканчваецца яшчэ жахлівей — словамі «Каб ён здох». Тое, што пажаданьне адрасаванае не шпіцу і не яго гаспадару, нікога ўжо не цікавіць… 

 Так напраўду твор напісаны ў 1975 годзе і апісвае менскую зіму 1943 году пад нацысцкай акупацыяй, голад — і чорны рынак як адзіны спосаб не памерці ад яго. Жанчына прыносіць на продаж поўны рондаль гарачых апэтытных дранікаў… Тут беларускае сэрца цэнзараў пачынае радасна біцца, яны амаль супакойваюцца, але, на жаль, зьяўляецца кляты белы шпіц, прычым гаворыцца, што ён… страціў гаспадара. 

Гэта як — «страціў гаспадара»? Значыць і яны, дзяржаўныя чыноўнікі, якія ўмеюць толькі шукаць недазволенае і забараняць яго, засталіся без працадаўцы? Што ім рабіць? Ступень іх эмпатыі да героя твору ўзрастае максымальна, а сам шпіц з апавяданьня ў гэты момант… Лепш працытую «экстрымістку» Лідзію Арабей:

«Тады сабака павярнуўся да кабеты, да гаспадыні дранікаў і, быццам нешта ўспомніўшы, стаў на заднія лапы, пачаў служыць. 
Служыў ён доўга і старанна, сам, здаецца, задаволены, што ўмее так доўга стаяць у зусім нялоўкай для яго паставе, яго вочы пазіралі аддана і шчыра, з радасьцю і надзеяй… 
Яго лапкі віселі, нібыта анучкі, і дрыжалі, дрыжаў ружовы язык, зь якога капала сьліна, сабака сіліўся трымацца, увесь выгляд яго нібыта казаў: глядзіце, як я для вас стараюся, як я хачу вам дагадзіць, няўжо я не зарабіў за гэта ўзнагароды? 
— Пайшоў вон, — нарэшце ня вытрывала, замахнулася на яго відэльцам кабета…»

Што й казаць, страшная малюецца будучыня. Хутчэй забараніць! Але тут дзяржаўныя чытачы бачаць фінал. Ёсьць у сабачкі адно пачуцьцё, важнейшае за голад. Раптам ён бачыць, як міма праходзіць акупант, і пачынае штосілы брахаць на яго. Ажно чалавек у замежнай вайсковай форме палохаецца і адступае. Гэта так падабаецца прысутным на рынку беларусам, што сабачка атрымлівае нечаканую (і такую доўгачаканую!) узнагароду:

«…Сабака яшчэ доўга стаяў і брахаў яму ўсьлед, брахаў з усёй сабачай злосьцю, да хрыпаты, да адчаю. А калі крыху супакоіўся, пачуў за сабою незнаёмы голас: 
— Цюцька, цюцька, на… 
I пляснуўся на сьнег перад ім кавалак цёплай пахучай аладкі. 
I той жа голас яшчэ сказаў: 
— Каб ты здох, які разумны сабака…»

Магчыма, сур’ёзныя дасьледчыкі Лідіі Арабей запярэчаць мне і прапануюць іншае тлумачэньне яе «экстрэмізму». Згадаюць, што ў кнізе ёсьць творы пра эпоху сталінізму і рэпрэсіі, пра выракі «ворагам народу» і разлучаныя сем’і, бо дзецям або загадваюць адрачыся ад «злачынных» бацькоў, або даюць ім новыя імёны і лёсы, так што нават пасьля рэабілітацыі бацькам немагчыма іх знайсьці. Згадаюць пра аповесьць «Халодны май», дзе паказваецца праца спэцслужбаў, што прымушаюць людзей шпіёніць за сваімі блізкімі і даносіць на іх. Я пагаджуся зь імі і дадам ад сябе, што сёньняшнія прыслужнікі дыктатарскага рэжыму пачуваюцца ў нас нашчадкамі і пераемнікамі сталінскіх катаў, таму рэпрэсіі зноў зрабіліся табуяванай тэмай. 

І ўсё-ткі мне прыемней думаць, што нашыя калібаны спатыкнуліся вокам менавіта на апавяданьні пра белага шпіца, на думцы, што гаспадары непазьбежна паміраюць, а іхныя халуі застаюцца ні з чым, што іх «служэньне» на задніх лапках можа скончыцца воклічам: «Пайшоў вон!» І даўно пара выбіраць, працягваць служыць або ўжо пачынаць брахаць на акупанта. Думаю, сутыкнуўшыся з гэтай думкай, яны і адчулі прыліў гневу на аўтарку. Але сама думка ўжо нікуды ня дзенецца зь іхных галоваў.

2) Лісты Надзеі

Творы найулюбёнейшага пісьменьніка беларусаў Уладзіміра Караткевіча (1930-1984) яшчэ ня паляць на вогнішчах, не хаваюць у спэцыяльных бібліятэчных сховах і нават пакуль не прызналі экстрэмісцкімі. Але ягоны галоўны раман «Каласы пад сярпом тваім» сёлета раптам зьнік са школьнай праграмы. Можа быць, таму, што і ў ягоным люстэрку беларускія дзяржаўныя калібаны беспамылкова пазналі сябе і пабачылі пагрозу. Бо твор прысьвечаны духоўнаму ды інтэлектуальнаму сталеньню беларускай эліты, маладому пакаленьню, якое ўзяла ўдзел у антырасійскім паўстаньні 1863 году. Паўстаньні, што было жорстка здушанае імпэрскімі войскамі, а ягоныя кіраўнікі — і сярод іх Кастусь Каліноўскі, якога пісьменьнік вывеў у рамане, — зьнішчаныя. Мабыць, таму Караткевіч, напісаўшы першыя два тамы, ня скончыў твору і не давёў падзеі да забойства сваіх улюбёных герояў. 

Раман, як і іншыя творы пісьменьніка, зрабіўся культавым, і ў савецкія часы ў Беларусі па кожную новую кнігу Караткевіча стаялі чэргі. («Пісаць трэба так, – казаў сам літаратар, — каб твае кнігі кралі зь бібліятэк. Мае крадуць».) Чытачы і чытачкі, асабліва падлеткі, атрымлівалі такое моцнае ўражаньне, што пачыналі цікавіцца беларускай гісторыяй і культурай, а часта — нават пры тым, што выхоўваліся ў рускамоўных сем’ях, — пераходзілі на беларускую.

У 2020 годзе, напярэдадні фальсыфікацыі выбараў, масавых пратэстаў і жорсткіх рэпрэсіяў, беларускія інтэрнэт-карыстальнікі асабліва часта цытавалі адзін фрагмэнт твору, дзе характарызавалася эпоха расійскай імпэрскай рэакцыі сярэдзіны ХІХ стагодзьдзя:

«Гэта быў страшны і цяжкі час.
Уся неабдымная імпэрыя драньцьвела і дубела ад жахлівага палітычнага марозу, які вось ужо дваццаць шэсьць год вісеў і кашлата варочаўся над яе абшарамі. Кожны, хто спрабаваў дыхаць на поўныя грудзі, адмарожваў лёгкія…
…Шчасьлівых не было.
Усё прыносілася ў ахвяру ідалу дзяржаўнай моцы». 

Ключавыя словы тут — «ішоў дваццаць шосты год», бо якраз столькі на той момант кіраваў Беларусьсю нелігітымны прэзыдэнт. А пасьля чарговай фальсыфікацыі выбараў і здушэньня рэжымам нашай спробы паўстаньня ў 2020 годзе рэпрэсіі беспрэцэдэнтна ўзмацніліся, апошнія рэшткі законаннасьці канчаткова перасталі працаваць, а расійская імпэрская прысутнасьць у Беларусі зрабілася нашмат больш відочнай. Пачатак пуцінскай вайны супраць Украіны паказаў, што палітычна незалежнай Беларусі больш няма, а марыянэткаваму дыктатару, амаль цалкам падкантрольнаму расійскаму агрэсару, дадзеная свабода толькі ў адным — у неабмежаваным тэроры супраць уласнага народу. Тысячы вязьняў сумленьня, некаторыя зь якіх паміраюць у турмах пры нявысьветленых абставінах. Сотні тысяч беларусаў змушаныя пакінуць сваю краіну, а рэшта жыве ва ўмовах унутранай эміграцыі. І тыя, і гэтыя ня могуць спыніць ракеты, што ляцяць у бок Украіны. І ўсё часьцей гучыць мэтафара: у Беларусі пануе «дзікае паляваньне». 

Мэтафара зноў адсылае да Караткевіча зь яго гістарычным хорарам «Дзікае паляваньне караля Стаха». Можна бясконца спрачацца, чым тлумачацца такія збліжэньні літаратуры і рэальнасьці. Колькі ў гэтым ад пісьменьніцкай прадбачлівасьці або ўменьня фармуляваць унівэрсальныя, а таму заўсёды надзённыя рэчы. А колькі ад самой гісторыі, што ходзіць па коле і не дае нам вырвацца зь вечнага кашмару. Так ці інакш, кожны прытомны беларус адчувае, як ізноў узрасла актуальнасьць гэтай караткевіцкай гісторыі. Пра каляніяльны ціск. Пра дэградацыю «эліты», якая прыгнятае ўласны народ, служачы сваім гаспадарам-чужынцам. Пра мэханізмы страху, які паралізуе і панявольвае. Але таксама пра культурную ролю інтэлектуалаў, што вяртаюць нам памяць, якую амаль ужо сьцёрлі агрэсары-акупанты. Пра сілу бяссільных і негвалтоўны супраціў, якога аднойчы можа не хапіць, і тады няма іншага выйсьця, апроч як адказаць на гвалт іншым гвалтам. Пра «мяккую сілу» любові і каханьня, што не даюць звар’яцець у найгоршай цемры. Пра салідарнасьць і ўзаемную падтрымку тых, каму пагражае агульны вораг. У гісторыі Караткевіча, як і ў наш час, гаворка ідзе пра беларусаў і ўкраінцаў. 

Малады беларус Караткевіч трапіў у Кіеўскі ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі, дзе пад уплывам кіеўскіх сяброў-інтэлектуалаў, глыбока зацікаўленых украінскай культурай, мацней зацікавіўся культурай беларускай. І ўрэшце задумаў і пачаў пісаць свой твор, правёўшы празь яго матыў беларуска-ўкраінскай еднасьці, вывеўшы ў нечым аўтабіяграфічны вобраз юнага інтэлектуала Андрэя Сьвеціловіча, былога студэнта кіеўскага ўнівэрсытэту. Вось яго дыялёг з галоўным героем Андрэем Беларэцкім:

«— За што вас выключылі, пан Сьвеціловіч?
— …Пачалося з ушанаваньня памяці Шаўчэнкі. Студэнты, вядома, былі аднымі зь першых. Нам прыгразілі, што ва ўнівэрсытэт увядуць паліцыю. — Ён аж пачырванеў. — Ну, мы пачалі крычаць. А я крыкнуў, што калі яны толькі пасьмеюць зрабіць гэта са сьвятымі нашымі мурамі, дык мы крывёю змыем зь іх ганьбу. І першая куля будзе таму, хто дасьць такі загад. Пасьля мы высыпалі з будынка, пачаўся шум, і мяне схапілі. А калі ў паліцыі спыталі пра нацыянальнасьць, дык я адказаў: «Пішы: украінец».
— Добра сказана.
— Я ведаю, гэта вельмі неасьцярожна для тых, хто ўзяўся змагацца.
— Не, гэта добра і для іх. Адзін такі адказ варты дзясятка куль. І гэта азначае, што супраць агульнага ворага — усе».

Маладыя беларусы і беларускі, якія ў 2006 годзе, натхнёныя ўкраінскім Майданам, паставілі намёты на Кастрычніцкай плошчы, назваўшы яе Плошчай Каліноўскага, безумоўна, чыталі Караткевіча. Як чыталі яго і тыя, што зараз ваююць за Ўкраіну ў Палку Каліноўскага. 

А ўкраінскі дасьледчык і перакладчык нашага пісьменьніка, паэт Вячаслаў Лявіцкі, калі пачаўся цалкам зразумелы на фоне вайны працэс перайменаваньня вуліцаў, выступіў зь ініцыятывай і ўрэшце дабіўся перайменаваньня кіеўскай вуліцы Дабралюбава ў вуліцу Караткевіча. «Спадзяюся, — напісаў літаратар, — што зьяўленьне такога тапоніму нівэлюе хоць бы частку непаразуменьняў між украінцамі і беларусамі, якія супрацьстаяць дыктатуры. Хачу, каб гэтае перайменаваньне стала сьведчаньнем павагі і ўдзячнасьці палку імя Кастуся Каліноўскага, беларускім партызанам і ўсім вольных духам беларусам, якія знаходзяць магчымасьць дапамагаць украінцам». Шчыры дзякуй Славу і ўсім ва Ўкраіне, хто прагаласаваў за гэты праект! Дарэчы, у Менску вуліцы Ўладзіміра Караткевіча няма. Ці трэба тлумачыць, чаму? 

Затое цяпер ёсьць цэлыя дзьве опэры паводле Караткевічавай аповесьці «Дзікае паляваньне караля Стаха». Першую напісаў кампазытар Уладзімір Солтан. Прэм’ера адбылася ў менскім опэрным тэатры яшчэ ў 1989 годзе. А ў 2021-м, пасьля перапынку, яна вярнулася на сцэну, пашыраная за кошт архіва кампазытара, у новых дэкарацыях і са спэцэфэктамі ў гатычным духу. Але галоўны гатычны спэцэфэкт унесла само жыцьцё, калі пастаноўка опэры сутыкнулася з цэнзурай калібанізму. 

Рэч у тым, што зь дзейства зьнікла цэнтральная фраза, калі вершнікі дзікага паляваньня палохаюць гаспадыню палаца крыкам: «Раман у дваццатым калене, выходзь!» Мабыць, таму, што 12 лістапада 2020, у разгар дваровага руху пратэстаў, «невядомыя» забілі Рамана Бандарэнку, які спусьціўся ў падворак свайго дома, пакінуўшы ў тэлеграм-чаце апошні запіс: «Я выходжу!» Яго забойцы ў масках падазрона нагадвалі антыгерояў з твора Караткевіча.

Другая вэрсія опэры зьявілася сёлета, і аўтару гэтых словаў пашчасьціла працаваць над яе лібрэта. Музыку напісала Вольга Падгайская, рэжысёрамі былі Мікалай Халезін і Натальля Каляда, а дырыжаваў Віталь Алексяёнак. Пастаноўка адбылася на сцэне лёнданскага цэнтра мастацтваў «Барбікан», і цяжка было б прыдумаць лепшы склад удзельнікаў на сёньня: беларускія акторы ды акторкі Свабоднага тэатру, што існуе ў вымушанай эміграцыі, — і опэрныя сьпявачкі й сьпевакі з Украіны.

Беларусы прамаўлялі, як драматычныя акторы, а ўкраінскія ўдзельнікі сьпявалі. Сьпявалі па-беларуску. У час выпрабаваньняў, траўмаў, крыўдаў і штучных падзелаў беларусам вельмі важна было гэта пачуць. Як, думаю, і ўкраінцам — пра тое, што для ўлюбёнага беларускага пісьменьніка так шмат значыла Ўкраіна. 

Аўтар лібрэта меў гонар і прыемнасьць працаваць з украінцамі над беларускай вымовай. Нашыя мовы вельмі падобныя лексычна, але абсалютна розьняцца фанэтычна — і вельмі лёгка вызначыць, калі гаворыць замежнік. Але музычны слых украінскіх артыстаў зрабіў сваю справу — і іх вымаўленьню падчас сьпеву на сцэне пазайздросьціла б шмат грамадзянаў Беларусі. 

Ня ведаю, колькі ў тым заслугі выдатнай кампазытаркі, а колькі — бліскучых сьпявачак Тамары Калінкінай і Алены Арбузавай, але опэрная Надзея Яноўская выглядала больш моцнай, эмансіпаванай ды яскравай, у параўнаньні з досыць пасіўным вобразам гераіні ў кніжным арыгінале. Самыя моцныя, як на мой сьціплы густ, і запамінальныя партыі — якраз ейныя. Мабыць, пасьля беларускіх пратэстаў 2020 і ролі ў іх жанчын іначай проста не выпадала б.

На прэм’еру прыехала шмат беларусаў з розных гарадоў, краінаў і нават кантынэнтаў, прыйшлі беларусы і ўкраінцы Лёндана, але большасьць публікі ўсё адно складалі брытанцы. Чатыры паказы — і чатыры аншлягі. Пасьля кожнай імпрэзы — выгукі «Слава Украіне!» і «Жыве Беларусь!». І зразумела, адказы: «Героям слава!» і «Жыве вечна!» Пару разоў згадалі і ваенны карабель адной краіны.

У кожным крэсьле гледачоў чакаў «Ліст Надзеі» — падрыхтаваная арганізатарамі паштоўка ў канвэрце, падпісаная і намаляваная ўкраінскімі дзецьмі, пацярпелымі ад вайны. Нехта зь іх згубіў родны дом, у кагосьці на фронце забілі бацьку, а ў кагосьці загінула абое бацькоў падчас абстрэлу. Але ў лістах не было скаргаў на боль, затое было жаданьне падтрымаць тых, хто будзе іх чытаць, — магчыма, ім таксама цяжка. Было пасланьне любові, а сям-там — нават жаданьне пажартаваць. 

«Часам трэба нешта страціць, каб знайсьці новае», — напісаў чатырнаццацігадовы Леў. 
«Не хвалюйся, з табой заўсёды — я!» — піша Саша. 
«Рабі дабро, і яно вернецца да цябе», — словы дзевяцігадовага Валіка. 
А Арцём з Херсоншчыны напісаў на сваёй паштоўцы так: «Ніколі не здавайся. Цані родных. Калі ня будзеш цаніць іх, я прыйду і адкушу табе вуха».
У залі «Барбікана» 1500 месцаў, разам — за чатыры паказы — 6000 лістоў. Я сабраў і захоўваю гэтыя чатыры.